του Λάμπη Ταγματάρχη

Ο διεθνής εικαστικός Κώστας Βαρώτσος σε μια αποκλειστική, εφ’ όλης της ύλης, συνέντευξη στο MANCODE μιλά εκ βαθέων για την καλλιτεχνική του πορεία, την τέχνη του σήμερα και τις συνέπειες της πανδημίας στον πολιτισμό.

Φθινόπωρο, λίγο πριν από τη λήψη των πρόσφατων μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας, ένας ξεχασμένος τουρίστας του καλοκαιριού, κρατώντας έναν οδηγό της πόλης βρίσκεται απέναντι από το HILTON , μπροστά ακριβώς από τον Δρομέα… Διπλά του περνούν δυο εικοσάχρονα κορίτσια. “Πως λένε αυτό το άγαλμα;” ρωτά ο ηλικιωμένος τουρίστας. “Δρομέας απαντά η μια, το δικό μας άγαλμα της ελευθερίας” συμπληρώνει η άλλη.

Πώς σας φαίνεται που για τα νέα παιδιά ο Δρομέας έγινε το δικό τους σύμβολο της ελευθερίας;

Θα θυμάστε πως ο Δρομέας στην αρχή είχε πάρει πολλές αρνητικές κριτικές όταν στήθηκε το 1988 στην Ομόνοια.

O χρόνος δούλεψε υπέρ του;

Ναι, βέβαια…

Τελικά ο χρόνος είναι ο κριτής για τη δικαίωση ενός έργου;

Είναι μία από τις παραμέτρους.

Είναι δίκαιος ο χρόνος με τα έργα;

Δεν ξέρω καν αν είναι δίκαιος με τους ανθρώπους, δεν μπορώ να τα εξηγήσω όλα… Συγχωρέστε με. Τόσοι άνθρωποι σταυρώθηκαν για την ελευθερία, ο Τσε Γκεβάρα έμεινε στην ιστορία ως σύμβολο, τόσες γυναίκες πανέμορφες, η Merilyn Monroe πήρε τη δόξα της πιο ποθητής γυναίκας… Ποιος θ’ απαντήσει γιατί αυτοί κι όχι άλλοι με ίδια προσόντα;

Η τέχνη μας βοηθάει να βλέπουμε την πραγματικότητα με άλλο μάτι;

Όχι ακριβώς. Δεν είναι μ’ άλλο μάτι. Η τέχνη μας βοηθάει να εξασκήσουμε το μάτι. Είναι σαν να βάζεις γυαλιά ξαφνικά και να βλέπεις την πραγματικότητα πιο καθαρά.

Η συζήτηση περί θανάτου της τέχνης τελείωσε;

Αυτό δεν το ξέρω, πιστεύω όμως πως η τέχνη δεν θα πεθάνει…

Πού στηρίζετε την άποψή σας;

Η τέχνη θα μεταλλάσσετε γιατί είναι συνδεδεμένη με την εξέλιξη των πολιτισμών. Όποτε είναι λογικό όπως ανακαλύφθηκε ο κινηματογράφος, και η φωτογραφία , η τέχνη να εμπλουτίζεται και να εξελίσσεται συνεχώς σε σχέση πάντα με την κοινωνία.

Στην εποχή μας την τέχνη εμπνέει το twitter και το instagram;

Τα τελευταία χρόνια έχουμε κατασκευάσει ένα εικονικό-πραγματικό χώρο που είναι ψηφιακός και 3D. Σήμερα μικραίνουμε τον φυσικό χώρο και ζούμε σ’ ένα νέο περιβάλλον, το διαδικτυακό.

Για κάποιους μπορεί να ανθίσει εκεί η τέχνη του αύριο;

Πως ορίζεται η τέχνη;

Σημασία έχει εσείς πως την ορίζετε.

Η τέχνη ορίζεται ως τέτοια όταν μια μονάδα ή μια ομάδα ανθρώπων για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο την ορίζουν ως τέτοια. Αυτό συμβαίνει πολλές φορές για μικρές χρονικές περιόδους. Τα μεγάλα κινήματα της τέχνης δεν κράταγαν πολύ. Ο ντανταϊσμός κράτησε μόνο δυο χρόνια.

Μπορεί η παγκόσμια καραντίνα να γεννήσει νέα πράγματα.

Τους τελευταίους μήνες με την καραντίνα έγινε κάτι σημαντικό. Συρρικνώθηκε ο χρόνος και διογκώθηκε ο χώρος απότομα. Ο χώρος άρχισε να έχει πολύ μεγάλη σημασία. Ακόμα και αν ζεις σ ένα πολύ μικρό διαμέρισμα. Ο χώρος της ίδιας της πόλης ανάσανε από τον χρόνο. Ποτέ δεν κοιτάγαμε την πόλη, κοιτάγαμε πάντα το ρολόι μας.

Είδαμε πολύβουες πόλεις να χάσκουν έρημες…

Και ξαφνικά οι πλατείες μας έμοιαζαν μ’ αυτό που είναι, με πλατείες. Η πραγματικότητα μας, μοιάζει μ όνειρο κι εφιάλτη αυτήν την περίοδο της καραντίνας. Όταν είδα τα drones να σηκώνονται και να δείχνουν τις άδειες πόλεις της Ευρώπης ήταν σαν να έπαιρναν ζωή οι πίνακες του Ντε Κίρικο. Ήταν συγκλονιστικό.

Αιώνια έργα.

Αυτά που ο φίλος μου ο Ξαρχάκος λέει πως δεν εξηγούνται και πως γίνονται με «άνωθεν εντολή».

Η πανδημία έχει πλήξει πολύ και τους ανθρώπους του πολιτισμού.

Περνάμε δύσκολες ώρες. Οι καλλιτέχνες πλήττονται διαγώνια, όχι μόνο οι εικαστικοί. Οι άνθρωποι του πολιτισμού είναι αυτοί που είναι πραγματικά εγκαταλελειμμένοι στη μοίρα τους.

Πού οφείλεται αυτό;

Αυτό οφείλεται στο ότι πολλοί νομίζουν πως η τέχνη δεν είναι συνδεδεμένη στην παραγωγική δομή της κοινωνίας. Δεν είναι ένα εργοστάσιο που παράγει, δεν είναι ένα μαγαζί που πουλάει άρα δεν το χρειαζόμαστε ,άρα δε το προστατεύουμε. Η εξουσία ανεξαρτήτως χρώματος και εποχής αδυνατεί να κατανοήσει τη σημασία του καλλιτέχνη και την συμβολή του στην κοινωνία.

Παρ όλα αυτά εσείς ζείτε μια ενδιαφέρουσα καλλιτεχνικά περίοδο.

Κυρίως στην Ιταλία.

Τι νέα μας φέρνετε;

Πριν λίγο ολοκληρώθηκε η τοποθέτηση του έργο μου με τον τίτλο «ολότητα» (totalità) στο Τorino μπροστά στον ουρανοξύστη που κατασκεύασε ο Ρέντζο Πιάνο.

Το ζήτησε ο Πιάνο;

Ναι, άλλα μην το γράψετε. Επίσης, τον περασμένο μήνα έκανα μια ατομική έκθεση στον καινούριο χώρο, της γκαλερί Giorgio Persano. Έδειξα το έργο μου EUROPE 2, που είχε πρωτοπαρουσιαστεί το 2017 από το ΕΜΣΤ στη Ντοκουμέντα 14, στο Κάσελ της Γερμανίας. Τότε σχεδόν 900.000 άνθρωποι απ’ όλον τον κόσμο είδαν για πρώτη φορά συγκεντρωμένα έργα πολλών Ελλήνων καλλιτεχνών. Ακόμη και σήμερα επίσημα χείλη ισχυρίζονται πως το Μουσείο αυτό τότε ήταν κλειστό.

Η Ιταλία μοιάζει να σας αγαπά περσότερο από την Ελλάδα, γιατί;

Ουδείς προφήτης στον τόπο του.

Κατά τη διαδικασία της δημιουργίας ενός έργου, διαισθάνεσθε, προφητεύετε το μέλλον του;

Όταν έφτιαχνα τον «Ποιητή» στην Κύπρο, δούλευα μπροστά σ’ ένα τραπέζι, στο οποίο έκοβα τα γυαλιά και είχα το έργο στην πλάτη μου. Μπροστά μου έσπαγα τα γυαλιά, γυρνούσα τα κολλούσα ένα ένα και τον έφτιαχνα. Μόλις το έργο άρχισε να ολοκληρώνεται, κάθε φορά που γύριζα στο τραπέζι -πάγκο μου ένοιωθα στην πλάτη μου μια τεράστια πηγή ενέργειας, σαν κάτι να με τσουρούφλιζε. Τελικά πήγα από την άλλη πλευρά του τραπεζιού για να μπορώ να το βλέπω και να το ολοκληρώσω.

Τα έργα σας παράγονται από μια διεργασία λογικών συνειρμών ή είναι προϊόντα αυθορμητισμού;

Η τέχνη είμαι μια υπόθεση που παράγεται από μια διαστρωμάτωση πολιτισμική, γονιδιακή, και προσωπική. Αν δεν πατήσει πάνω σ’ αυτά δεν μπορεί να γίνει παγκόσμια ούτε μπορεί να έχει αυτήν την «άνωθεν εντολή» που λέγαμε πιο πριν. Είναι μια υπόθεση περισσότερο αυθόρμητη, χωρίς σκέψη. Ξαφνικά το χέρι σου «αυτονομείται» και κάνει πράγματα. Είναι μια έκφραση αυτόματη μεταξύ του υποσυνείδητου και του συνειδητού. Υπήρχε υλικό κρυμμένο μέσα στο υποσυνείδητό μου. Επιμένω ότι η γονιδιακή μας υπόσταση είναι πολύ σημαντική. Για αυτό και η τέχνη μπορεί να είναι παγκόσμια αλλά όχι παγκοσμιοποιημένη. Η παγκοσμιοποίηση είναι μια υπόθεση της οικονομίας, δεν είναι της τέχνης.

Η τέχνη κάνει πολιτική;

Έλεγα κάποτε ότι η τέχνη αυτό που κάνει είναι ένα μασάζ στο αντιληπτικό σύστημα των ανθρώπων. Βοηθάει δηλαδή να δεις την πραγματικότητα με πολλούς τρόπους. Άλλωστε πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού ενώ εγώ κυνηγώ το ανέφικτο.

Ο καλλιτέχνης ωριμάζει….;

Κοίταξε, όταν είναι ώριμος γίνεται ωραίος θεατής. Πήγα στο Μ.Ο.Μ.Α και ξαναείδα έργα που τα ξέρω χρόνια. Όταν τα κοίταζα δεν μπορείς να φανταστείς την ηδονή για την ικανότητα που ένοιωθα τώρα που μπορούσα να τα διαβάζω διαφορετικά.

Τα έργα έχουν συγγενείς ή είναι αυτόνομες προσωπικότητες;

Το ένα έργο μου είναι δεμένο με το άλλο. Πολλά έργα γεννιόνται σε συνέχεια ενός άλλου. Αυτό όμως που με απασχολεί είναι να δω την αποκορύφωση του έργου, να δω μέχρι που μπορεί να φτάσει.

Τι τίτλο θα βάζατε στη δουλειά σας;

Τι τίτλο; Έναν τίτλο που να έχει σχέση με τη ζωή. Είναι η διαρκής προσπάθεια μου ταύτισης με το πραγματικό. Μια μόνιμη προσπάθεια το έργο να γίνει ένα πραγματικό φυσικό φαινόμενο. Να το κοιτάς και να λες: ναι αυτό ήταν πάντα εδώ!

Είναι μια αναπαραστατική διαδικασία;

Όλη η αγωνία μου είναι να ταυτιστώ με το φυσικό να μην είναι το έργο μου μια ιδεοληψία ή μια ιδέα.

Μια ιδεοληψία….

Είμαι μνήμες μου που τείνουν να ενωθούν με το φυσικό περιβάλλον. Για αυτό έχει σημασία το στήσιμο των έργων μου. Που στήνονται; Πως στήνονται; Θέλω τα έργα μου να μη έχουν χρόνο. Να είναι α-χρονικά, να μη ξέρεις αν έγιναν πριν 3000 χρόνια ή χθες.

Ποια τάση υπηρετούν τα έργα σας;

Το βασικό στοιχείο των έργων μου είναι ότι αποφεύγω να τα εντάξω σε μια τάση σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή μόδας ή οτιδήποτε άλλο. Γι’ αυτό και είμαι μοναχικός λύκος. Δεν ταυτίζομαι πουθενά. Δεν ταυτίζομαι επιμελώς με μια κατάσταση. Απομακρύνομαι όταν βλέπω πως κάτι δε μου πάει καλά. Γι’ αυτό και νέος δεν έβλεπα εκθέσεις, δεν έβλεπα έργα.

Πότε είπατε μέσα σας «θα γίνω καλλιτέχνης»;

Ο καλλιτέχνης ήταν μια κατάρα για εμένα. Όταν ήμουν μικρός είχα μια φοβερή ευχέρεια στο σχέδιο και στο χρώμα. Είχα μια ικανότητα να παίρνω έργα του Γκύζη και να τα κάνω ολόιδια. Δέκα χρονών ζωγράφιζα με λάδια χωρίς να έχω διδαχθεί ποτέ. Ζούσα και στην επαρχία, ποιος να με διδάξει; Το ότι βάζεις ένα χρώμα με ένα άλλο και βγαίνει ένα τρίτο χρώμα το ανακάλυψα μόνος μου. Νόμιζα ότι έκανα την πιο μεγάλη ανακάλυψη. Είμαι αυτοδίδακτος εκατό τοις εκατό.

Οι γονείς σας είχαν κάποια σχέση μ ’όλα αυτά;

Καμία σχέση. Με κοίταζαν με γουρλωμένα μάτια κι έλεγαν «τι είναι αυτό τώρα». Δεν ήξεραν πως να το διαχειριστούν.

Πόσο χρόνων συνειδητοποιείται πως στην τέχνη θα αφιερώσετε τη ζωή σας;

Προσπάθησα να την κοπανήσω απ’ την τέχνη μόλις νόμισα πως κατάλαβα τι σημαίνει να είσαι καλλιτέχνης. Είπα μέσα μου «εδώ ψάχνουν για κορόιδα ;»

Τότε γράφτηκα στην αρχιτεκτονική για να έχω μια ενναλακτική. Αλλά δεν τα κατάφερα, γύρναγα εκεί. Ό,τι και να έκανα γύρναγα εκεί. Μπορώ να σου πω εντίμως πως προσπάθησα απεγνωσμένα ν’ ασχοληθώ με πιο απλά πράγματα.

Και τι έγινε;

Συνειδητοποίησα τότε πως η σχέση μου με την τέχνη ήταν πια κάτι σαν πεπρωμένο μου, κάτι σαν κατάρα!

Ένας πόλεμος μαζί της;

Α! ξέχασα να σου πως οι Ιταλοί, πριν λίγες μέρες, με βράβευσαν με ένα σημαντικό βραβείο, το Bronzi di Riace, που το απονέμουν σ’ όσους θεωρούν «πολεμιστές της ζωής».